Di tích lịch sử Am Chúa

Di tích lịch sử – văn hóa Am Chúa nằm trên sườn phía Đông của núi Đại An (còn gọi là Qua Sơn hay Núi Dưa) thuộc thôn Đại Điền Trung, xã Diên Điền, huyện Diên Khánh.

Núi Đại An cao 284m so với mực nước biển, cách thị trấn Diên Khánh khoảng 5 km về hướng Tây Bắc, cách thành phố Nha Trang khoảng 17 km về phía Tây. Am Chúa nằm ở độ cao khoảng 80m trên sườn núi.

Am Chúa tựa lưng vào núi Đại An như dựa vào bức tường thành vững chắc. Mặt trước nhìn về hướng Đông Nam. Từ đây nhìn ra xa, qua cánh đồng xanh ngắt là làng quê trù phú và dòng sông Cái uốn lượn. Cảnh đẹp của vùng Tứ Thôn Đại Điền trải rộng sau cánh đồng thơ mộng, yên bình như tấm thảm nhung. Xa hơn nữa về phía đông nam, thấy thấp thoáng biển và thành phố Nha Trang.

Với sơn thanh thủy tú như vậy, khi đứng trên Am Chúa mà nhìn phong cảnh kỳ thú của thiên nhiên đất trời, tâm hồn ta thật thanh thản, chẳng khác nào đang ở nơi tiên cảnh

Để đến thăm Am Chúa, du khách có thể đi được bằng nhiều phương tiện như xe đạp, xe máy, ô tô.

Am Chúa đã có từ rất lâu đời. Theo “Đại Nam thống nhất chí” thì từ năm Tự Đức thứ 3 ( 1849), Am đã được triều đình cho ghi chép vào sử sách để liệt thờ. Khởi đầu chỉ là một thảo am nhỏ, qua thời gian đã được xây dựng ngày càng to lớn như kiến trúc đình miếu. Nçày nay, Am Chúa đã được Nhà nước quan tâm đầu tư trùng tu, tôn tạo khá hoành tráng.

Trong những năm chống Pháp, Am Chúa bị giặc đánh bom làm đổ nát, chỉ duy nhất còn lại tượng Bà vẫn nguyên vẹn giữa cảnh hoang tàn, khiến cho nhân dân trong vùng càng tin vào sự linh thiêng của Bà. Trước kia, tượng Bà được tạc bằng gỗ mít, nhưng về sau đã bị giặc Pháp chiếm đoạt. Nhân dân đã đúc lại bằng tượng xi mănơ để thay thế và được tồn tại đến ngày nay.

Am Chúa đã được nhiều sắc phong do các vua triều Nguyễn ban tặng. Tuy nhiên, phần lớn đã bị giặc Pháp lấy đi. Hai đạo sắc phong hiện còn lưu giữ được là do dân làng đã xin lại được; trong đó, có sắc phong Bà là Hồng Nhân Phổ Tê Linh Cảm Diệu Thông, Mặc Tưởng Trang Huy Thượng Đắng Thần.

Am Chúa hiện nay là quần thể kiến trúc khá qui mô, rộng lớn giữa cảnh núi non trùng điệp.

Khi đến chân núi Đại An, ta sặp cổng Nghi môn với 04 trụ băng bê tông. Các bậc cấp và khoảng nền sân khans, trang làm cho nghi môn vươn cao trên nền không gian thoáng đãng.

Qua Nghi môn, du khách theo hàng trăm bậc đá chẻ dẫn thắng lên Am. Giữa chừng có cổng Tam quan với 4 trụ lớn đỡ 2 tầng mái cổ lầu uốn cong đầu đao chia thành 3 lối vào. Tam quan ghi 5 chữ “Đại An Tam Quan Môn”. Lưỡng Long chầu trên mái và 2 tượng Hổ chầu nhau trước tam quan, tạo cảm giác thật trang nghiêm.

Đôi Rồng lớn chầu hai bên bậc đá dẫn du khách đến khu cột cờ và khu mộ ông Tiều, Bà Tiều, (là mộ của cha mẹ nuôi Bà) được lát gạch men khang trang, sạch sẽ.

Qua Tam Quan là đến sân Am, nơi múa hát dâng Bà mỗi khi tế lễ. Sân được che mát bởi hai cây mã tiền trên 400 năm tuổi. Đi qua sân là đến bái đường và chính điện. Nóc bái đường có tấm hoành phi đề “Thiên Y Thánh Mẫu”. Chính điện có Rồng vàng quấn quanh hai cột trụ chính và hình tứ linh được đắp nổi cực kỳ tinh xảo.

Giữa chính điện là khám thờ Bà, hai bên thờ Tả ban liệt vị và Hữu ban liệt vị. Khám thờ hình chân cọp trông rất uy dũng, đứng trên vòng tròn trang trí hình con Voi. Tượng Bà cao lm, thế ngồi tựa bệ Rồng, một tay duỗi thoải mái trên gối, một tay câm quạt với khuôn mặt hiền từ pha lẫn nét uy nghiêm. Trước tượng Bà có đôi chim Hạc đứng trên lưng Rùa, dáng chầu rất tôn kính. Phía ngoài, hai bên bàn thờ là một cặp Rồng vàng trong tư thế vờn mây đạp gió, được chạm trổ hết sức công phu.

Toàn bộ cảnh sắc và địa thế Am Chúa thật hữu tình và hợp với phong thủy với thế “tiền thủy, hậu sơn”. Đứng ở Am Chúa ta có cảm giác như thoát khỏi chốn trần tục mà thầm khen ông cha đã khéo chọn nơi đây làm nơi thờ cúng một vị thần linh thiêng của vùng đất đẹp và trù phú này.

Nằm trên vùng đất có bề dày truyền thống lịch sử nên Am Chúa gắn liền với phong trào đấu tranh cách mạng của nhân dân Khánh Hòa nói chung và xã Diên Điền nói riêng.

Tháng 8 năm 1945, tại Am Chúa đã diễn ra các hội nghị chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở phủ Diên Khánh. Sau khi tổng khởi nghĩa thắng lợi, Am Chúa trở thành nơi tập luyện quân sự của thanh niên. Chính quyền cách mạng đã dùng Am Chúa làm trụ sở cho hoạt động bí mật của Đảng. Để chuẩn bị cho cuộc chiến đấu ở mặt trận Nha Тгаng, một số bộ phận các cơ quan chủ chốt của Tỉnh ủy, Bộ tư lệnh Mặt trận Nha Trang đã đóng tại vùng Đại Điền, trong đó có Am Chúa.

Sau năm 1954, để chỉ đạo phong trào đấu tranh của nhân dân các huyện đồng bằng và Nha Trang đòi hỏi phải thi hành hiệp định Giơnevơ, một bộ phận của cơ quan Tỉnh ủy và Huyện ủy đã về trú tại Am Chúa với sự giúp đỡ của vị trụ trì ở đây trong suốt thời gian dài. Năm 1964, Tỉnh ủy phát động phong trào “Đồng khởi”, Am Chúa được chọn làm nơi đóng quân của Bộ Chỉ huy tiền phương chỉ đạo phong trào đấu tranh ở vùng Nam Khánh trong suốt những năm 1964 – 1965.

Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, nhiều đồng chí lãnh đạo của Tỉnh ủy, Huyện ủy đã bám trụ về tại đây, trú ấn tại hầm bí mật dưới ban thờ Thiên Y Thánh Mẫu.

Từ những giá trị lịch sử – văn hóa và cảnh quan thiên nhiên nêu trên, năm 1999 Am Chúa được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.

Am Chúa luôn có vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần, tâm linh của nhân dân địa phương. Hàng năm, lễ hội Am Chúa được tổ chức từ nơày mùng Một đến mùng Ba tháng Ba âm lịch. Trước năm 1945, hàng; năm nơi đây tổ chức cúng tể do các quan chức từ đầu tỉnh trở xuống đứng ra tố chức và làm chủ lễ. Các nghi lễ mang đậm bản sắc văn hóa được gìn giữ và thực hiện trong các kỳ lễ hội, lễ vía… Tuy nhiên, chiến tranh đã làm mai một khá nhiều. Đen năm 1987 Lễ hội Am Chúa đã được nghiên cứu và phục hồi, thu hút đến hàng vạn khách hành hương, của bà con người Việt – Chăm trong và ngoài tỉnh về dự, tương đương như lễ hội Tháp Bà ở Nha Trang.

Lễ hội gồm hai phần chính:

Phần lễ được tổ chức rất trang nghiêm, thành kính bao gồm nghi thức tục thờ Mầu, nghi thức tụng kinh nhà Phật và tiến trình tổ chức lễ được tuân thủ nghiêm ngặt từ thời Minh Mạng, về vật tế ngày nay đã chuyển hoàn toàn từ tế “Tam sanh” sang cúng chay.

Phần hội có múa Bóng, múa dâng hoa quả, hát chầu văn… gắn với sự tích Thiên Y ANa do các đoàn tín ngưỡng dân gian thực hiện. Ngoài ra còn có hát tuồng, văn nghệ dân gian, múa Chăm…

Tọa lạc lưng chừng núi Đại An, vẻ đẹp của Am Chúa là sự kỳ vĩ của núi non, nét cổ kính trầm mặc của Am Bà cùng với con đường tràn ngập bóng cây… đã làm cho khách thập phương quên đi nỗi mệt nhọc bởi khi phải trải qua đường dốc cheo leo. Vì thế, Am Chúa đã trở thành một địa điểm du lịch lý thú cho du khách đến chiêm ngưỡng chốn tâm linh giữa cảnh quan tuyệt mỹ này.