Văn miếu Diên Khánh – Khánh Hòa

Văn Miếu Diên Khánh được khởi dựng khoảng từ năm Gia Long thứ 2 (1803) và được xây dựng hoàn thiện vào năm Tự Đức thứ hai (1849). Trước đây còn có các tên gọi Văn Thánh Miếu – Văn Miếu trấn Bình Hòa hay Văn Miếu Khánh Hòa, thuộc xã phụ lũy Phú Lộc, tổng Trung, huyện Hoa Châu, phủ Diên Khánh.

Có thế đến Văn Miếu Diên Khánh bằng nhiều hướng: theo tỉnh lộ 8 đi hướng Khánh Vĩnh khoảng 3 km rẽ trái hoặc đi qua Cầu Mới, rẽ tay trái theo đường lộ dọc sông Cái khoảng hơn 3 km gặp chùa Thiên Quang rẽ phải. Cũng có thể từ trung tâm chợ Thành đi qua cầu Phú Lộc (cầu Thành), rẽ trái đi dọc theo hương lộ giáp bờ sông lên đến chùa Thiên Quang rồi rẽ vào tay phải là đến nơi.

Văn Miếu thuộc hệ thống di tích trong kho tàng di sản văn hóa Nho học tại Việt Nam. Văn Miếu là nơi thờ Đức Khống Tử; đồng thời, còn là trường học, nơi sinh hoạt của giới nho sĩ, nơi tôn vinh những người đỗ đạt thành danh.

Trước đó, đã có Văn Thánh Miếu được xây dựng trên đất Ninh Hòa (di tích Văn chỉ Ninh Hòa, thôn Phước Lý, xã Ninh Bình, thị xã Ninh Hòa). Sau khi vua Gia Long lên ngôi (1803), miếu Văn Thánh di dời về Thành Diên Khánh.

Lúc mới lập, Văn Miếu chỉ có miếu chính và miêu Khải Thánh lợp bằng cỏ tranh. Năm 1849 có gian chánh tòa và bái đường, Khải miếu, nhà Đông, nhà Tây, nhà Quan cư, nhà Từ miếu.. .xây dựng theo kiến trúc cổ truyền thống của người Việt.

Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Văn Miếu trở thành trụ sở, nơi luyện tập quân sự, trường học cho trẻ em. Năm 1948 Văn Miếu đã chịu thiêu hủy, hy sinh cho “tiêu thổ kháng chiến”, việc tế tự, sinh hoạt tạm thời chuyến dời về Văn chỉ Vĩnh Xương, phường Phương Sơn, Nha Trang.

Năm 1958, Văn Miếu được hồi phục trên cơ sở chuyển văn chỉ Phước Điền về. Sau năm 1975, các sinh hoạt văn hội, cúng tế ngày càng ổn định, phát triển. Nơi đây trở lại là ngôi nhà chung, cái nôi của nền giáo dục cho vùng đất học Khánh Hòa xưa.

Sau khi được xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia vào năm 1998, Văn Miếu Diên Khánh được đại trùng tu, khôi phục lại Văn Miếu Khánh Hòa trở về với qui mô ngày xưa.

Các cụ ở văn miếu còn nhớ: “Xưa kia, Văn Miếu tọa lạc trên một gò đất cao, sầm uất. Có núi Diễn Son (núi Cây Cầy) làm tiền án, núi Đại Điền làm hậu chẩm, núi Sơn Lâm và núi Hòn Tháp làm tả phù hữu bật. Trước mặt là bãi sông trồng dâu và hoa màu trải dài đến gần chân nước. Xa xa, cửa Bắc môn Thành Diên Khánh ẩn hiện trong lũy tre dày ken khít nhau trên bờ thành. Con sông Phú Lộc vào thu đông cuồng loạn, xuân hè thì lượn lờ… Thật đúng với là cấu trúc tiêu biểu cho cái phong khí trông người của nho giáo chính thống”.

Sau khi đại trùng tu từ năm 2008, Văn Miếu Diên Khánh ngày nay đã có một cơ ngơi khang trang, bề thế, xanh đẹp, bao gồm: chánh tòa là gian thờ chính, đặt án thờ Khổng Tử và Tứ phối với bức hoành phi “Vạn thế Sư biểu”. Bái đường là nơi đặt bàn lễ và để mọi người đến niệm hương; trong đó, trưng bày các bộ khí, di vật, cổ vật, hoành phi, câu đối cổ… Bên ngoài có Hữu vu, Tả vu thờ Thất thập nhị hiền, Tiên Chánh, Tiên Nho, Văn nhân, Tiền bối, Long Quân, Thổ thần…

Văn Miếu Diên Khánh còn lưu giữ nhiều tư liệu Hán Nôm có giá trị, bao gồm: Văn bia, Bài minh (1858), bảng thiết tích ( 1892) và các câu đối cổ với những nội dung nhằm đề cao đạo học, tôn vinh nhân tài và đóng góp công đức của mọi tầng lớp nhân dân xây dựng, trùng tu Văn Miếu qua các thời kỳ.

Trong Văn Miếu có lưu danh những vị cử nhân của vùng đất Diên Khánh, Khánh Hòa đã đỗ đạt tại các khoa thi từ năm Minh Mạng 21 (1840) đến Thành Thái 18 (1906), các vị tú tài từ trước 1858 đến năm 1941, các vị học sanh (những người đã học xong các sách sử cơ bản, chuẩn bị các điều kiện đi thi Hương)…

Hàng năm, Văn Miếu lấy ngày 27/8 âm lịch là ngày Thánh Đản, ngày 18/4 là ngày Thánh Húy để tổ chức lễ. Việc cúng tế do Ban quản lý và các bậc hào lão Nho học, văn nhân, các vị giáo viên, trí thức cao niên… đứng ra lo, có sự hỗ trợ của chính quyền địa phương.

Sau nghi lễ cổ truyền, diễn ra lễ trao thưởng và học bống khuyến học cho những học sinh nghèo, hiếu hạnh, học giỏi, bị bệnh tật nhưng cố gắng vươn lên… được tuyển chọn từ các trường học ở địa phương huyện Diên Khánh và trong tỉnh.

Văn Miếu Diên Khánh ngày càng được những thành viên trong Văn hội tỉnh Khánh Hòa xưa và huyện Diên Khánh quan tâm chăm lo hương khói. Sinh hoạt Văn hội ngày càng phát triển. Bà con nhân dân trong huyện, tỉnh và ngoài tỉnh có tâm huyết với đạo học, đạo hiếu với lòng “Tôn sư trọng đạo”, “uống nước nhớ nguồn”, đã qui tụ về Văn Miếu ngày càna; đôneu Những tinh hoa tích cực của Nho học phù họp với nước ta trong tình hình hiện nay được phát huy. Lễ Thánh Đản, Thánh Húy hàng năm được tổ chức trang trọng. Lễ phát thưởng, trao học bổng với phong trào “khuyến học, khuyến tài” ngày càng phát triển không chỉ cho học sinh, sinh viên trone huyện Diên Khánh mà còn cho cả học sinh, sinh viên trong tỉnh. Ngoài ra, các tổ chức từ thiện, các nhà hảo tâm quan tâm tài trợ cho hoạt động khuyến học.

Văn Miếu Diên Khánh đang trở thành trung tâm tổ chức các nghi lễ tôn vinh gương “hiếu hạnh, học giỏi”, “khuyến học, khuyến tài”, tôn vinh những tấm gương có sự sáng tạo và thành đạt trong các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, khoa học kỹ thuật.. .Phát triển câu lạc bộ di sản Hán Nôm, qui tụ những nhà hảo tâm, các tổ chức từ thiện xã hội đế góp phần giúp đỡ người nghèo khó, bệnh tật. Tổ chức cho sinh viên, học sinh nghiên cứu, học tập và phục vụ tham quan du lịch… Văn Miếu cũng sẽ là biểu tượng của sự nghiệp giáo dục đức trí, xứng đáng với vùng đất học của tỉnh trong truyền thống lịch sử cũng như hiện nay và mai sau.

Hình ảnh hoạt động của Văn Miếu Diên Khánh đã góp phần bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao dân trí, rèn luyện đạo đức, nhân cách, phẩm hạnh của con người; từ đó, làm cho địa phương, đất nước ngày càng phát triển tốt đẹp và ổn định, đáp ứng được đời sống tinh thần ngày càng cao của nhân dân.